Nguyễn Quang Thiều và khuynh hướng sử thi tôn giáo

        1.  Thân sử thi và tâm tôn giáo

Thoạt nghe chữ “tôn giáo”, dễ có thắc mắc: Thiều không theo giáo phái nào, thơ Thiều cũng không phải giáo lý nào cất thành thơ, sao lại bảo là thơ tôn giáo! Băn khoăn này có nguồn cơn từ cách hiểu về tôn giáo và thơ tôn giáo. Trong thực tế, vẫn có hai cách hình dung về nó. Một, trên bề nổi, tôn giáo như một thiết chế xã hội. Hai, dưới bề sâu, tôn giáo như một hình thái ý thức. Thực ra, trước khi được dựng thành thiết chế hoàn bị (với hệ thống giáo lí, giáo hội, giáo chủ, giáo dân, giáo đường, gắn với việc thờ phụng những biểu tượng thần quyền), thì tôn giáo vốn là một hình thái ý thức đặc thù của con người – ý thức ngưỡng vọng cái thiêng. Nó thuộc tâm linh, bởi xét đến cùng, tâm linh là một đời sống tinh thần hướng tới cái huyền bí, thần diệu, linh thiêng. Mỗi tôn giáo hiện hành chẳng qua chỉ là một dạng lí thuyết hóa và thiết chế hóa nào đấy của ý thức tôn giáo chung này. Theo đó, thơ tôn giáo, cũng thường có hai dạng. Dạng lộ thiên: kẻ viết là tín đồ của một thiết chế tôn giáo nhất định, thơ viết ra thuộc thế giới quan của tôn giáo ấy, thậm chí, thơ là giáo lý của nó được trữ tình hóa. Dạng ẩn chìm: kẻ viết có tín tâm, nhưng không hề là tín đồ của bất cứ giáo phái hiện hành nào, tôn giáo chỉ đơn thuần như một cảm quan, một cái nhìn nghệ thuật về thực tại. Nó tồn tại trong thơ và bằng thơ, chứ không thể xé rào ra ngoài thơ để thành tôn giáo của thế tục. Rabindranath Tagore gọi đó là “tôn giáo của nhà thơ”. Thơ Thiều, về căn bản, thuộc dạng thứ hai([1]). Truy cầu sự thần diệu trong thực tại, kì bí hóa sự sống, linh thiêng hóa cái đẹp chính là biểu hiện sống động nhất của cảm quan tôn giáo ấy trong thơ. Bắt đầu bằng Sự mất ngủ của lửa đến gần đây nhất là Cây ánh sáng, và bây giờ tụ họp về Châu thổ(2), thơ Thiều là một sự nhẫn nại lực lưỡng của cảm quan này.

Tuy nhiên, thơ Nguyễn Quang Thiều thuộc típ “hai trong một”. Tinh thần tôn giáo đã bí mật nhập vào thể chất sử thi để tạo ra tạng Thiều: tạng sử thi tôn giáo. Chúng ta đều biết thể sử thi chỉ là sự kết tinh thành hình thức văn bản của cảm quan sử thi. Đối tượng thẩm mỹ chủ đạo của sử thi là “cái kì vĩ”. Khi thơ trữ tình dùng qui mô lớn để thể hiện cái kì vĩ, thì ấy là sử thi. Do quen thấy dạng kì vĩ là những biến cố lịch sử, nên “cái kì vĩ” cứ được đồng nhất với “cái lịch sử”. Trong trường ca của ta, tức là những sử thi hiện đại, dường như “cái lịch sử” lại thường được hiểu là chiến tranh gắn với các cộng đồng đảng phái, thế hệ, dân tộc. Cho nên, nội hàm của “cái kì vĩ”, vô hình trung, bị làm nghèo đến vô lí. Kì thực, mọi sự vật và vận động lớn lao trong hoàn vũ này đều thuộc “cái kì vĩ”. Bị cái kì vĩ hớp hồn, đó là Nguyễn Quang Thiều[3]. Còn cảm quan tôn giáo, xét đến cùng, là khuynh hướng cảm nhận về sự huyền nhiệm trong thực tại. Nó hình thành khi con người có khao khát truy cầu về một quyền năng tuyệt đối hằng điều hành sự tồn sinh của hoàn vũ. Truy cầu này tất sẽ gặp “sự huyền nhiệm về tính vĩnh cửu của sự sống” như cách nói của Albert Enstein([4]). Bởi sự huyền nhiệm ấy là hiện thân của quyền năng tuyệt đối kia. Bằng nhịp luân hồi sinh diệt, nó thống nhất vạn vật trong hoàn vũ thành một nhất thể và điều hành sự sinh hóa của hết thảy hoàn vũ này, từ vĩ mô đến vi mô. Theo cách gọi của Tagore, nó là sự thần diệu “không thể đem ra phân tích được mà chỉ có thể cảm thấy thôi” (Tôn giáo của nhà thơ). Dù sinh sau đẻ muộn, Nguyễn Quang Thiều cũng bị thôi miên bởi sự huyền nhiệm ấy. Thiều gọi nó là “quyền năng bí ẩn của sự sinh ra”. Mà cái quyền năng bí ẩn sinh ra hết thảy sự sống trong cõi này chẳng xứng là cái kì vĩ vào bậc nhất của hoàn vũ hay sao?

Bởi thế, ngưỡng vọng “cái huyền nhiệm” cũng là say mê “cái kì vĩ”. Cả hai dường như song sinh, thậm chí, đồng thể trong cảm quan thơ ca Nguyễn Quang Thiều. Chính đó là cấu trúc ADN làm nên tạng sử thi tôn giáo của thi sĩ này. Trong cơ chế sáng tạo của Thiều, nếu phía này chi phối linh hồn, nhan sắc của thi ảnh, hình tượng, thi tứ, thi liệu, thì phía kia chi phối tầm vóc, chiều kích, biên độ của chúng để tạo nên từng sinh thể nghệ thuật nói riêng, toàn bộ thế giới nghệ thuật Thiều nói chung. Sự hòa hợp giữa “cái huyền nhiệm” và “cái kì vĩ” không chỉ giúp Thiều tạo ra những trường ca/ sử thi “thứ thiệt” như Con bống đen đẻ trứng, Hồi tưởng, Nhân chứng của một cái chết, Nhịp điệu châu thổ mới, Cây ánh sáng, (kể cả Lò mổ đang hoàn thiện), mà cấu trúc ADN ấy còn khiến cho tất cả mọi bài thơ lẻ đều mang hơi thở của trường ca, thậm chí, có thể thấy mỗi bài ấy chỉ là một mảnh vỡ của một thiên sử thi chung có tên là Châu thổ.

2. Trải nghiệm đánh thức bản thể

Hãy bắt đầu từ cái quan niệm làm thức dậy bản thể con người thơ Nguyễn Quang Thiều.

Cú thay đổi tạo sinh một Thiều mới, thực chất là một bừng ngộ trong trải nghiệm riêng của thi sĩ này về sự chết. Ví như, cái chết của người bà. “Sau khi bà tôi mất đã nhiều năm – Thiều viết – tôi vẫn có những buổi tối đứng im lặng trong căn phòng bà tôi nằm trước kia. Mọi đồ đạc đã thay đổi. Nghĩa là, mọi liên hệ giữa tôi và bà tôi và những phụ vật khác mang tính điều kiện đã bị xóa nhòa hoàn toàn. Nhưng tôi vẫn thấy bà tôi hiện hữu. Hiện hữu này không phải là hiện thực của thể xác mà là hiện thực của tinh thần bà tôi. Hiện thực của thể xác là một hiện thực bất động của đời sống. Nó giống như một cái chết bị băng hóa. Còn hiện thực của tinh thần thì luôn chuyển động, sinh nở và biến ảo. Và nó luôn tìm cách trở lại điểm đầu tiên của nó”. Đọc đoạn này, kẻ duy vật thô sơ hẳn sẽ nghi ngại rồi ấn Thiều vào cái rọ duy tâm siêu hình, mà đâu biết rằng chính nghi ngại như thế là cái khiếm khuyết đã làm xơ xác tinh thần duy vật. Trong nhận thức này, Thiều đã phân biệt hai loại hiện thực: “hiện thực của thể xác” và “hiện thực của tinh thần”. Theo đó, có thể gọi hiện thực thứ nhất là phần dương của đời sống, hiện thực thứ hai là phần âm của đời sống. Mối liên hệ giữa chúng hẳn là một trong những lẽ huyền nhiệm nhất của thực tại này. Theo Thiều, sự huyền nhiệm ấy chỉ có thể tiếp cận được bằng con mắt thứ ba: con mắt của tâm linh cùng tưởng tượng và hồi ức. Một Nguyễn Quang Thiều mới đã được sinh ra từ đó. Thơ Thiều, bắt đầu từ Sự mất ngủ của lửa, cứ nhạt dần phần dương để ngả sang phần âm của đời sống. Thiều sẽ miệt mài nắm bắt những chuyển động, những sinh nở và biến ảo trong thế giới của bóng đêm, cơn mơ và chốn siêu sinh. Thời gian đêm lấn át. Không gian âm vây phủ. Những cái chết, đám tang, phần mộ, nghĩa địa, những chuyển động của vạn vật trong bóng tối từ bầy ốc sên, bầy chó, bầy kiến, lũ cào cào, lũ ếch, lũ rắn,… rồi những sự sống trong lòng đất như mớ tóc đem chôn, như khúc ruột đem chôn hóa thành con giun đất,… sự sống sau cái chết của bao loại linh hồn: linh hồn của những người đã chết, linh hồn những con bò, con rắn, con chim, cây xanh, thậm chí linh hồn của những hồ nước, con đường, linh hồn những ngôi nhà, linh hồn ô cửa, linh hồn con thuyền, linh hồn váy, linh hồn yếm,… choán chỗ thơ Thiều. Thiều sẽ nhìn xuyên mỗi sự vật để thấy cái phần âm đâu đó sau mỗi phần dương của chúng, và tỏ ra mê mải nhất khi cảm nhận về những chuyển động sinh hóa không cùng trong phần âm. Càng về những tập sau này, Nhịp điệu châu thổ mới, Bài ca những con chim đêm, Cây ánh sáng, cái ý niệm của Thiều về “quyền năng bí ẩn của sự sinh ra” càng rõ rệt hơn. Về thực chất, nó là lẽ huyền nhiệm trong nhịp luân hồi của mất còn sinh tử, nó làm nên chuyển động âm dương trong cái thực tại bao la này của hoàn vũ. Bị ám ảnh bởi huyền nhiệm kì vĩ ấy, Thiều thường viết về sự chết bằng cả niềm hân hoan lạ thường như thấy rõ mồn một cái “hiện thực của tinh thần” ở người chết đang trở lại điểm khởi đầu sự sống: “Chúng ta thường chăm sóc những ngôi mộ/ bằng niềm sợ hãi và tiếc thương/ Nhưng ít người trong chúng ta nhìn thấy/ cỗ xe tang lộng lẫy/ trong tiếng trống tưng bừng/ làm thần chết cũng hết phiền muộn…// Ít hơn nữa những người trong chúng ta/ tìm thấy âm nhạc tinh khiết trong buổi cầu hồn/ và gương mặt những nhạc công phường bát âm/ Đắm say trong thế giới bí ẩn”. Đó là “thời khắc sự sống và cái chết đổi chỗ cho nhau nhẹ nhàng như tráo những quân bài”… Có thể nói, nỗi đam mê ấy là phần màu mỡ nhất trong các lớp phù sa bồi nên Châu thổ của Thiều.

Truy tìm bản thể của một tiếng thơ tất sẽ gặp bản thể người thơ. Bởi bản thể của người thơ mới là nguyên ủy của mọi tiếng thơ. Trong Cây ánh sáng, một sử thi ngắn về mối băn khoăn truy tìm bản thể mình, Thiều có hình dung thi sĩ như một hỗn thân với bao đối cực kiểu cái tôi đa ngã: con côn trùng, con lạc đà, con đại bàng, con sói, con đỉa khổng lồ, ngôi sao cô độc. Rồi cuối cùng, theo lối qui nạp, các mảnh ẩn dụ ấy được qui tập về trong cặp đối cực gốc là phần sáng và phần tối: “Mi là ta bóng tối và ta là mi ánh sáng”. Tuy nhiên, Sáng và Tối là tên chung của cặp song sinh muôn thuở làm nên bất cứ bản thể nào. Vậy, đâu là phần tối và phần sáng riêng thuộc bản thể con người thơ của Thiều? Câu trả lời là: một nỗi sợ và một đức tin. Nếu phần tối thuộc nỗi sợ hãi, thì phần sáng thuộc đức tin. Cả hai đều là cảm xúc tôn giáo và mang chiều kích sử thi. Chẳng phải thế sao! Trong thơ Thiều, đó không phải nỗi sợ hãi trước các thế lực hắc ám thường tình của thế tục, mà là nỗi “hoảng hốt trước hư vô”. Và đức tin cũng không phải dành cho đối tượng nào nơi trần thế, mà là đức tin hướng về một “đời sống sau cái chết” (Thiều còn gọi là “tương lai của những kết thúc”). Hoảng hốt trước hư vô, thực chất, là nỗi sợ hãi trước sự hủy hoại của đời sống, trước nguy cơ biến mất của đời sống. Còn đức tin là xác tín về một “hiện thực của tinh thần luôn chuyển động, sinh nở và biến ảo”, “một đời sống chẳng bao giờ mất đi như ta tưởng”. Đây là hai nỗi niềm gốc rễ, hai nguyên tố căn bản cấu thành điệu tâm hồn riêng của Thiều. Thơ Thiều được kiến tạo dựa trên sự tương tác, hay theo cách ưa dùng của Thiều, “sự chuyển động không ngừng” giữa hai phần tối – sáng ấy. Mỗi tứ thơ Thiều, vốn hết sức đa dạng và biến hóa, nhưng chung qui đều là những biến thể khác nhau của cùng một sự chuyển động: từ bóng tối của sợ hãi (hiển thị trong những cảm nhận về một đời sống đang bị hủy hoại với biết bao cảnh sắc ốm đau/ tàn tật/ điêu linh) đến ánh sáng của đức tin (về một đời sống sẽ hồi hoàn, hiển thị trong một khung cảnh thơ tràn đầy những hoan lạc/ huy hoàng/ rực rỡ vị lai). Cấu trúc tổng thể của thơ Thiều cũng một tinh thần ấy, đó là sự chuyển động từ hoàng hôn/ bóng tối/ đêm đen hiện tại của Châu thổ đến bậc thềm của ban mai đang trở dậy từ bên kia chân trời nơi có Cây ánh sáng kì vĩ. Hãy đọc một bài bất kì sẽ thấy, trước hết, nó là nó, sau nữa, nó cũng có thể là bản thu nhỏ của tổng thể thơ Thiều. Hồi tưởng tháng Hai chẳng hạn: “Đó là tháng sực nức mùi thuốc Bắc / Những ngón tay xanh nhợt mép giường / Và tháng Hai, đúng là tháng Hai, tôi nhớ tiếng khóc trong câu chuyện / Những đồng tiền bà tôi cất giấu dưới chiếu ố vàng // Trong bóng tối ấu thơ, tôi cần giọng nói / Từ góc buồng ẩm mốc của bà tôi / Cây đèn của kí ức ốm đau cạn dầu và sợi bấc bò đến sát tai tôi nức nở nguyện cầu // Đó là tháng bà tôi đòi cắt tóc / Cha tôi mang tóc bà tôi chôn xuống cánh đồng / Cỏ mộ tóc tốt tươi trong bóng tối / Tôi trốn bà ra khóc tóc bà tôi // Đó là tháng có tiếng ho vỡ đờm trong cổ họng / Tôi thấy ngôi nhà xưa dựng bóng cuối khu vườn / Mùi thuốc Bắc tự tin bay ra từ bếp lửa / Sống lại người đàn bà chết yểu tự ngàn xưa”. Hay Trong khu vườn hoang tàn của quyền lực: “Bức tường quanh khu vườn nhà vua tan hoang rêu phủ / Những cây thần dược không mọc lại, bầy dê không còn sinh sôi / Các ngự y đã yên nghỉ trên cánh đồng dưới chân đồi / Và linh hồn họ vẫn bất lực trước khát vọng nhà vua // Đêm đêm ngọn gió thời đại ấy trở về rền rĩ cho tới sáng / Nỗi tuyệt vọng của nhà vua không thể trường sinh / Ngai vàng vẫn còn kia, quyền lực biến mất trong nấm mồ / Người ngự trị một thời đại nhưng không ngự trị nổi một giấc mơ // Cỗ xe lịch sử vẫn lăn và trên vệt lằn bánh xe / Cỏ vươn lên trong quyền năng của mùa xuân bí ẩn / Những linh hồn ngự y vẫn trồng thần dược / Và linh hồn nhà vua vẫn uống thuốc đúng giờ / Trong hoang tàn của những lăng tẩm một bầy trẻ ùa vào với gương mặt không dấu vết gì của thời đại suy tàn chúng đuổi nhau, nô đùa, cười vang và hát dưới bầu trời lớn lao ngập ánh sáng vĩnh hằng”(5). Bạn có thể ngờ: mở đầu bằng những mảng tối của cái chết, kết thúc bằng những mầm sáng của sự sống, thi tứ vận động như vậy có gì mới, vẫn chủ nghĩa lạc quan thôi! Tuy nhiên, soi kĩ, nó không phải tinh thần lạc quan duy ý chí thuộc cái nhỡn quan vô thần thô giản, mà là một tinh thần lạc quan duy linh thuộc cảm quan tôn giáo. Bởi đức tin về cái “quyền năng bí ẩn của sự sinh ra” trong hồn Thiều, mới chính là động năng tạo nên mọi chuyển động trong thi tứ như thế. Có thể nói, đây là nét khác lạ có gốc từ tư tưởng mà Thiều đã đem đến cho cấu trúc thơ mình.

Đọc Thiều, không thể không thấy sự thực này: trong mỗi bài thơ Thiều, phần sáng là cứu tinh, nhưng ấn tượng mà nó mang lại chưa mạnh như phần tối. Tức là hệ thống thi ảnh về một đời sống hiện tại đang bị hủy hoại thường sắc hơn, lấn lướt hơn, ám hơn (“quả ớt đỏ như lá cờ rách nát”,“dòng sông tự cào tướp họng”, “hồ nước thủ dâm đục sóng”, “loài sen đổi giới tính thay mùa”, “những ô cửa kính tự tát vỡ mặt mình”,…), còn hệ thống thi ảnh về cái đời sống phục sinh lại thường khuôn sáo to tát (“ban mai tinh khiết”, “cơn mưa lộng lẫy”, “bùng nổ bình minh”, “rạng đông kì vĩ”, “thế giới vĩ đại của tháng Mười”,…). Điều này không khó hiểu. Trước hết, về cội nguồn cảm xúc, nó chứng tỏ, trong hồn Thiều, nỗi sợ hãi về nguy cơ biến mất của đời sống hiện tại là cảm xúc thực hơn, mạnh hơn. Còn đức tin về một thế giới vị lai ảo hơn, mông lung hơn. Cũng phải thôi, một cảm xúc vốn nảy sinh từ trải nghiệm xương máu của người thơ trong dương thế, thì bao giờ chẳng thực hơn, đau đáu hơn. Còn loại cảm xúc vốn đến từ huyễn tưởng, lại gửi vào một thế giới vô hình (phần âm), nên nó có huyền hồ, ước lệ hơn cũng là tất yếu. Tương quan sáng – tối trình hiện như thế trên mỗi bài thơ Thiều có ngọn nguồn từ đó. Và, tựu trung, nếu xem Châu thổ là một sinh thể, thì mạch tuần hoàn của nó chính là sự chuyển động không ngừng giữa nỗi sợ hãi và đức tin này.

      3.  Mô hình một cõi thế đời đời                            

Một nghệ sĩ thực sự phải kiến tạo được một thế giới nghệ thuật riêng của mình. Và nó chính là hiện thân sống động của cảm quan nghệ sĩ.  Không thể hình dung được thế giới nghệ thuật của một nhà thơ trữ tình hiện đại, nếu thiếu đi bộ ba hình tượng cốt tử : cái tôi – người tình – thế giới. Mỗi hình tượng trong đó đều là sự tương tác của các đối cực. Chúng song hành, đan xen và chuyển hóa lẫn nhau để dệt nên một thế giới hình tượng trọn vẹn sống động. Phải nói ngay rằng, thế giới nghệ thuật của Thiều là con đẻ của cuộc hôn phối bí mật giữa cái kì vĩ sử thi và cái huyền nhiệm tôn giáo. Không mấy khó khăn để nhận ra cái kì vĩ trong cấu trúc không – thời gian của Châu thổ. Tiền thân của Châu thổ chính là cái làng Chùa quê Thiều. Những ngôi nhà, vòm cây, con đường, hồ nước, cánh đồng, nghĩa địa, dòng sông, con thuyền, những người đàn bà góa bụa, người đàn bà đánh giậm, người gánh nước sông, những đàn bò, đàn chim, lũ chó, mèo, lũ giun sên cá rắn, lũ côn trùng,… tất tật cảnh vật, nhân vật và loài vật ấy nay đã thành cư dân của Châu thổ nhưng vẫn mang căn cước làng Chùa. Có điều, vào Châu thổ, chúng đã cư trú trong không gian kì vĩ nhất là hoàn vũ, và trong thời gian miên viễn là nhịp luân hồi. Nghĩa là chúng đã được nới rộng tầm vóc để thành công dân của thế giới sử thi. Cũng rất nhỡn tiền là chất tôn giáo, mà cụ thể là hơi hướng Kitô giáo. Tuy không phải một con chiên Thiên chúa giáo, nhưng Thiều đã thấm nhuần những kinh sách của đạo Kitô. Bởi thế, cấu trúc thế giới trong thơ Thiều có dấu ấn Thánh Kinh. Và nguyên vật liệu mà Thiều dùng xây cất nên cái thế giới nghệ thuật của mình cũng có thấy nhập về từ Cựu ước và Tân ước. Thêm nữa, muôn loài trong thế giới ấy không mang phận vị bất bình đẳng bởi cái nhìn phân biệt thứ bậc mà trong sự bình đẳng tuyệt đối: tất cả đều là những sinh linh của cõi thế.